Historische kaartencollectie legt oude sedimentatiepatronen bloot

Al meer dan een jaar is het online platform HisGISKust hét startpunt voor wie historisch kaartmateriaal over de Noordzee, de kustzone of het Schelde-estuarium zoekt. Onlangs groeide de collectie aan tot tweehonderd kaarten en binnenkort wordt het aanbod nog uitgebreid.

Vaak zijn ze prachtig geïllustreerd, met op klaroenen blazende engeltjes of scheepjes die met bolle zeilen het papier komen opgevaren. Maar de kaarten die het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) verzamelde voor het onlineproject HisGISKust zijn méér dan een streling voor het oog. Onderzoekers van de meest uiteenlopende pluimage kunnen ermee aan de slag. Hans Pirlet, marien geoloog aan het VLIZ: “Vlaanderen en Nederland staan van oudsher bekend om hun scheepvaarders én cartografen. Geen wonder dus dat er enorm veel historisch kaartmateriaal over de Noordzee, de kustzone en het Schelde-estuarium beschikbaar is. Maar dat materiaal is vaak slecht toegankelijk, omdat het verspreid bewaard wordt in verschillende archieven en collecties. Het resultaat: wetenschappers die vertrouwen op historische kaarten grijpen niet altijd terug naar de referenties die hun onderzoek het beste dienen. Daarom maakten we samen met de Cultuurbibliotheek in Brugge en met steun van de Provincie West-Vlaanderen een gebiedsgerichte collectie van ‘gegeorefereerde’ kaarten, aangevuld met metadata: HisGISKust. Daarmee kunnen onderzoekers veel gerichter en efficiënter werken.”

Open data

In 2016 ging het portaal HisGISKust online met zo’n zeventig historische kaarten van het begin van de 16de eeuw tot het midden van de 20ste eeuw. Daar kwamen de afgelopen maanden nog eens 130 kaarten bij. “Alle kaarten zijn gegeorefereerd”, vertelt Hans Pirlet. “Historische kaarten volgen natuurlijk niet altijd de hedendaagse conventies. Zo ligt in veel gevallen het noorden niet bovenaan. Dat maakt het lastig om historische kaarten onderling én met modern materiaal te vergelijken. Met georeferentie passen we daar een mouw aan. We duiden daarvoor grondcontrolepunten aan op de historische kaart: plekken waarvan we weten dat ze doorheen de tijd niet veranderd zijn, zoals oude wegen of kanalen. Die linken we dan aan de overeenkomstige locaties op een actuele kaart.”

“Historische kaarten volgen niet altijd de hedendaagse conventies. Met georeferentie passen we daar een mouw aan.”

Hans Pirlet, Vlaams Instituut voor de Zee

De collectie van HisGISKust biedt nog een ander voordeel. In de mate van het mogelijke worden de kaarten ter beschikking gesteld als open data, volledig voorzien van metadata. Hans Pirlet: “Onderzoekers krijgen dus boven op het historische materiaal nog nuttige technisch-wetenschappelijke informatie. Denk maar aan de positionele afwijking op de kaart.”

Dieptemetingen

Ondertussen vinden onderzoekers hun weg naar HisGISKust. Hans Pirlet: “Zo hielpen we wetenschappers die op zoek waren naar middeleeuwse restanten van het verdronken Oostende. Dankzij onze kaarten konden ze vaststellen waar ze precies metingen moesten uitvoeren. Daarnaast zijn etymologen gretige gebruikers van het platform: zij gaan aan de slag met de toponiemen op de kaarten.”

Ook wie onderzoek doet naar het Schelde-estuarium vindt in de collectie een schat aan waardevolle informatie. “De collectie van HisGISKust bevat onder meer nautische kaarten van de Scheldemonding waarop de dieptemetingen vermeld zijn”, vertelt Pirlet. “Dat kwam wetenschappers al van pas bij het vergelijken van sedimentatiepatronen uit de afgelopen eeuwen. Ze stelden onder meer vast dat diepe geulen ter hoogte van Breskens en Vlissingen in de 19de en 20ste eeuw op erg korte tijd opgevuld raakten. Dat soort informatie is van belang voor al wie onderzoek doet naar de impact van menselijke ingrepen in het Schelde-estuarium.”

Luchtfoto’s

Het portaal blijft intussen uitbreiden. Hans Pirlet: “We hebben er de afgelopen maanden belangrijke partners bijgekregen, zoals het Renard Centre of Marine Geology van de UGent, de Provinciale Archiefdienst West-Vlaanderen, het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis en Sincfala, het Museum van de Zwinstreek. Daardoor kunnen we in de toekomst nog meer materiaal aanbieden, waaronder kaarten van de niet-bevaarbare waterlopen voor de kustzone en van de Zwinstreek en het Schelde-estuarium. Bovendien komen er tegen de zomer heel wat luchtfoto’s van net na de Eerste Wereldoorlog online. En natuurlijk zijn we geïnteresseerd in iedereen die ons materiaal kan aanbieden of wil samenwerken.”

Ga zelf op ontdekking via de website van HisGISKust.